O Instytucie

Historia Instytutu Chemii Fizycznej PAN

Instytut Chemii Fizycznej Polskiej Akademii Nauk został powołany w 1955 roku. Akt erekcyjny budynków Instytutu przy rogu warszawskich ulic Marcina Kasprzaka i Płockiej wmurowano w dniu 13 czerwca 1959 roku. Był to pierwszy powołany instytut chemiczny PAN. Inicjatorami powstania Instytutu byli profesorowie Wojciech Świętosławski, światowej sławy termochemik, oraz wybitny elektrochemik Michał Śmiałowski – pierwszy z nich został dyrektorem Instytutu i przewodniczącym jego Rady Naukowej a drugi – zastępcą dyrektora do spraw naukowych. Pierwotna struktura Instytutu obejmowała 7 zakładów naukowych i już od pierwszych lat zaczęła ulegać zmianom (link do struktury w poszczególnych latach poniżej) odzwierciedlającym z jednej strony potrzeby kraju i środowiska naukowego a z drugiej strony pasje uczonych kierujących badaniami w samym Instytucie. Obecna struktura badawcza Instytutu przedstawiona TUTAJ (link do listy zakładów/zespołów). Tematyka podejmowanych badań naukowych również ulegała ewolucji wpisując się w światowe trendy naukowe.

Własne warsztaty mechaniczne

Prowadzenie doświadczalnych badań naukowych w zakresie chemii fizycznej często wymagało konstruowania skomplikowanej aparatury badawczej. Z tego względu Instytut wyposażono w duże warsztaty mechaniczne (w zmodyfikowanej formie istniejące do dziś) z własnym biurem projektowym, zaawansowany warsztat szklarski na 8 stanowisk dysponujący obrabiarką płomieniową, warsztat elektryczny a nawet stolarnię. Nieco później pojawiła się pracownia elektroniki. Wysoko wykwalifikowany personel warsztatów realizował nieszablonowe potrzeby naukowców a często służył radą przy opracowywaniu prototypowych rozwiązań. W późniejszych latach warsztaty prowadziły nisko seryjną komercyjną produkcję urządzeń zaprojektowanych przez naukowców Instytutu – chromatografów cieczowych i mikrowag kwarcowych.

Zaplecze biblioteczne

Trudno jest prowadzić badania naukowe bez dobrego zaplecza bibliotecznego. W pierwszych latach działania Instytutu biblioteka IChF PAN znajdowała się w Pałacu Staszica. Na lata 1957 – 1965 przeniosła się na VI piętro Pałacu Kultury i Nauki a od roku 1965 mieści się w obecnej lokalizacji Instytutu. Starsi pracownicy nauki pamiętają, że w owych czasach przegląd literatury robiło się w czytelni biblioteki studiując mozolnie wydane drobnym drukiem opasłe woluminy The Chemical Abstracts, które zawierały metryki niezliczonych publikacji naukowych wraz z króciutkimi streszczeniami najważniejszych tez i wyników. Streszczenia te pisała podług jednego schematu rozproszona po całym świecie ogromna rzesza abstraktorów – naukowców ze wszystkich możliwych dziedzin chemii. Kilkoro z nich pracowało na co dzień w Instytucie Chemii Fizycznej. Po znalezieniu publikacji z reguły wystarczyło sięgnąć na półkę fantastycznego księgozbioru biblioteki by znaleźć pełny tekst pracy. Jeżeli danego czasopisma nie było w księgozbiorze, sympatyczne panie bibliotekarki uruchamiały swoje sekretne procedury poszukiwawcze i w niedługim czasie sprowadzały na krótki czas odpowiedni tom lub fotokopię a później ksero artykułu. Z końcem lat osiemdziesiątych pojawiła się możliwość komputerowego wyszukiwania abstraktowanych publikacji. Wystarczyło zgłosić w bibliotece profil wyszukiwania a centralny komputer zlokalizowany bodajże we Wrocławiu drukował na szerokich wstęgach składanego papieru listy opublikowanych nowości wraz z abstraktami. Niestety, poszukiwania retrospektywne nie były dostępne. W dobie dzisiejszych udogodnień informatycznych w zakresie przeszukiwania literatury wręcz trudno sobie wyobrazić, że kiedyś mogło być znacznie trudniej i wolniej. Z rzadka tylko zdarzy się, że w internecie nie ma jakiejś pracy a jej autor nie wiadomo dlaczego nie przysyła nam kopii o którą poprosiliśmy. I wtedy z pomocą przychodzą panie z biblioteki, które wciąż mają swoje sekretne metody sprowadzania trudnodostępnych publikacji.

Pierwsze komutery w IChF

Przez wiele lat sprzęt obliczeniowy wspierający prace naukowe w Instytucie Chemii Fizycznej i nie tylko w nim ograniczał się do suwaków logarytmicznych i mechanicznych lub elektrycznych arytmometrów. W roku 1975 Instytut został podłączony do maszyny typu mainframe Cyber 73 firmy Control Data Corporation, która pojawiła się w Instytucie Badań Jądrowych w Świerku pod Warszawą, a ściślej w Środowiskowym Centrum Obliczeniowym Cyfronet. Od skrótu nazwy producenta – CDC – maszynie nadano pieszczotliwe przezwisko Sedes. Początkowo Instytut dysponował elektromechanicznym terminalem TTY z łączem analogowym, który nie był specjalnie przyjazny dla użytkowników. Dekadę później zainstalowano średnio szybki terminal z niebieskim monitorem i czytnikiem kart perforowanych, dzięki któremu liczenie na Sedesie stało się znacznie łatwiejsze i przyjemniejsze. Dodatkowo, Instytut zakupił dość zawodny minikomputer Mera z własną bazą dysków twardych o wielkości małej lodówki. Mniej wymagający naukowcy liczyli na kalkulatorze biurkowym Hewlett-Packard 9820A wyposażonym w interpreter języka BASIC, 8 KB pamięci operacyjnej, jednowierszowy wyświetlacz, drukarkę termiczną, ploter, urządzenia do zapisu programów i danych na kasetach magnetofonowych oraz komplet elektronicznych kartridży z podprogramami do rachunku macierzowego, operacji na łańcuchach znaków i operacji stałoprzecinkowych. Był to wspaniały prekursor komputerów osobistych, które pojawiły się w Instytucie w drugiej połowie lat osiemdziesiątych i całkowicie zmieniły rachunkowe oblicze codzienności.

Studia Doktoranckie

Instytut zawsze uczestniczył w tworzeniu kadr nauki polskiej prowadząc prestiżowe Studia Doktoranckie, na które można było trafić zdając pisemny egzamin wstępny z pełnego zakresu chemii fizycznej. Przed przystąpieniem do egzaminu, kandydat na doktoranta wybierał Zakład, w którym chciał studiować oraz przyszłego promotora, który rzecz jasna wyrażał wstępną zgodę na przyjęcie delikwenta. Często zdarzało się, że promotor wymagał by przyjęty doktorant zapoznał się bliżej z działalnością naukową zakładu lub pracowni i sam zaproponował tematykę swej przyszłej pracy doktorskiej. Studia doktoranckie trwały trzy lata z możliwością przedłużenia na czwarty rok pod warunkiem uzyskania pozytywnej opinii promotora. Po drugim roku studiów każdy doktorant zdawał egzamin połówkowy z chemii fizycznej oraz z języka obcego, podczas którego komisja wybrana spośród profesorów i docentów instytutu mogła zapytać o wszystko. Niepisany zwyczaj łagodził ten rygor stanowiąc, ze pytania powinny być szeroko związane z tematyką pracy doktorskiej egzaminowanego. Doktoranci rozwijali swoje umiejętności językowe na zajęciach prowadzonych przez Studium Języków Obcych PAN w Pałacu Kultury i Nauki. Doktoranci czasów minionych nie mieli swojego samorządu ale i tak tworzyli w Instytucie zwartą grupę, która w miarę potrzeby wyłaniała z siebie ad hoc delegatów do rozwiązania różnych palących kwestii. A tak na marginesie, ciekawe, czy ktokolwiek obecnie wyobraża sobie tworzenie pracy doktorskiej lub publikacji naukowej za pomocą mechanicznej maszyny do pisania i mozolne poprawianie błędów wyrafinowanymi metodami wydrapywania i gumkowania? Rysowanie wykresów rapidografem?

Opieka zdrowotna dla pracowników

Od początku Instytut Chemii Fizycznej PAN zapewniał swoim pracownikom opiekę zdrowotną. Zatrudniał na miejscu lekarza zakładowego, pielęgniarkę i lekarza stomatologa, którzy przyjmowali pacjentów w wyznaczonych godzinach. Przez wiele lat lekarzem był doktor Leonard Minor, kierownik Pracowni Analitycznej Szpitala Wolskiego i znakomity diagnosta, który potrafił zawczasu dostrzec u pacjenta oznaki nadchodzącej choroby. Dodatkowo pracownicy mieli dostęp do lekarzy specjalistów w przychodni Polskiej Akademii Nauk w Pałacu Staszica oraz do działającego w niej ambulatorium. Po odejściu doktora Minora na emeryturę w Instytucie pracowali przez jakiś czas inni lekarze, internista-kardiolog i lekarz medycyny pracy. Po zamknięciu przychodni PAN Instytut zdecydował się na zmianą formuły opieki zdrowotnej na wykorzystywaną obecnie.

Pałac w Świdnie

W roku 1970 Instytut Chemii Fizycznej przejął i odrestaurował siedemnastowieczny klasycystyczny pałac w Świdnie nad rzeką Pilicą. Pałac wybudowany i otoczony pięknym parkiem przez rodzinę Świdzińskich został znacjonalizowany po II Wojnie Światowej a następnie zdewastowany przez kolejnych barbarzyńskich użytkowników. Instytut przejął pałac z zamiarem umieszczenia w nim Pracowni Sygnałów Progowych która mogłaby prowadzić swe badania w miejscu wolnym od zakłóceń elektromagnetycznych. Oprócz Pracowni, w pałacu znalazło się kilka pokoi gościnnych, w których pracownicy Instytutu mogli spędzać weekendy i urlopy. Pałac miał też salę balową. Pod koniec lat osiemdziesiątych Instytut zwrócił pałac przedwojennym właścicielom.

Działalność sportowa w IChF

W ramach Polskiej Akademii Nauk działało ognisko Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej i Turystyki, które dofinansowywało rozmaite inicjatywy sportowe i krajoznawcze pracowników. Dzięki temu w Instytucie Chemii Fizycznej funkcjonowały nieformalne kluby sportowe – narciarski, karate Shotokan, jeździecki, siatkarski, żeglarski i brydżowy. Działał też niezależny klub żeglarski wpisany w struktury PTTK. Do legendy przeszły coroczne spływy kajakowe Dunajcem, w których uczestniczył również ponton desantowy z demobilu.

Związki zawodowe

W Instytucie Chemii Fizycznej zawsze działał związek zawodowy. Na początku był to Związek Nauczycielstwa Polskiego (ZNP), urzędowo przypisany pracownikom Polskiej Akademii Nauk prawdopodobnie dlatego, ze komuś ważnemu słowo „akademia” skojarzyło się z edukacją. ZNP zajmował się sprawami socjalnymi pracowników, przyznawał zapomogi z tytułu takich wydarzeń jak urodzenie dziecka pracownika lub zgon członka jego rodziny, losowe zdarzenia pogarszające stan materialny najbliższej rodziny i podobne. W okresach jesiennych związek ułatwiał pracownikom przygotowanie zapasów zimowych organizując dostawę jabłek, śliwek, cebuli i kartofli. Niektórzy działacze potrafili skutecznie pomagać pracownikom, którzy wpadli w szpony nałogów i związanych z nimi problemów dyscyplinarnych. W październiku roku 1980, tuż po tym kiedy w Polsce narodził się społeczny fenomen Solidarności, założono w Instytucie organizację zakładową Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Solidarność, do której wstąpiła rzesza pracowników wszystkich szczebli, od profesorów po robotników warsztatowych. ZNP współegzystował jeszcze przez jakiś czas z Solidarnością na terenie Instytutu a potem zaniknął. Solidarność Instytutu Chemii Fizycznej funkcjonowała w ramach potężnego, liczącego dziesiątki tysięcy związkowców mikroregionu warszawskiej Woli, na który składały się między innymi ogromne nieistniejące dzisiaj zakłady pracy – Waryński, Nowotko, Świerczewski i Kasprzak. Zajmowała się zarówno typowymi sprawami związkowymi jak i działaniami społeczno-politycznymi w skali kraju. W mrocznym okresie stanu wojennego organizacja Instytutowa wraz z całym Związkiem zeszła do podziemia i funkcjonowała zajmując się zarówno sprawami pracowników Instytutu jak i szeroko zakrojoną działalnością w zakresie publikacji i kolportażu podziemnej prasy i książek, pomocy materialnej ludziom prześladowanym za działalność związkową w różnych regionach Polski, edukacji młodzieży, pomocy ukrywającym się przed władzą państwową przywódcom Solidarności, organizacji spotkań kulturalnych i dyskusyjnych oraz współpracy z pozostałymi organizacjami Solidarności w Polskiej Akademii Nauk. Wkrótce po porwaniu księdza Jerzego Popiełuszki, Solidarność PAN zorganizowała na terenie Kościoła Świętego Stanisława Kostki na Żoliborzu oddział straży, która poprzez nieustanną i liczną obecność na terenie kościoła i plebanii skutecznie chroniła je przed działaniami tak zwanych nieznanych sprawców. Grupa PAN, druga co do liczebności po hutnikach z Huty Warszawa, dowodzona była przez pracowników Instytutu Chemii Fizycznej.

Opracowanie: dr Krzysztof Rudziński

Historyczne logo IChF PAN obowiązujące do 2020 r.